Pojęcie trudności wychowawczych

 Trudności wychowawcze to pojęcie bardzo często używane, jednakże jego definicja nie została ujednolicona w literaturze pedagogicznej. Jest to pojęcie szerokie i wieloznaczne. Tak więc L.Bandura określa to jako „uporczywe zachowanie, które jest wynikiem konfliktu dziecka z otoczeniem społecznym.”[1] Natomiast A.Lewicki twierdzi, że jest to „takie zachowanie dzieci, które jest niezgodne z przyjętymi normami życia społecznego, równocześnie uporczywe i niepoddające się zwykłym zabiegom wychowawczym"[2]. Widzi on trudności jako zachowania aspołeczne o intensywniejszej sile, dlatego są tak trudne do wyeliminowania. Pierwszy autor zaznacza, że można zapobiegać powstawaniu trudności wychowawczych, można je też usunąć poprzez podjęcie właściwych zabiegów wychowawczych. H.Spionek i Z.Skórzyńska niemal jednogłośnie stwierdzają, iż trudność wychowawcza ma miejsce wtedy, gdy dane zachowanie nie jest zgodne z ideałem wychowawczym, gdy cele ucznia rozmijają się z oczekiwaniami wychowawcy.[3] Dziecko jest wtedy trudne, gdy sprawia ono rodzicom i nauczycielom większe kłopoty niż oczekiwali w procesie wychowania.

Często spotykamy się z naprzemiennym używaniem pojęć trudności wychowawcze, zaburzenia zachowania, niedostosowanie społeczne. Zaburzenia zachowania jest terminem psychiatrycznym, gdzie zachowanie charakteryzuje wysoki poziom destrukcji. Do grupy tej należą: wycofanie, symptomy somatyczne, lęki i depresje, problemy społeczne, zaburzenia psychiczne, problemy uwagi, zachowania przestępcze, zachowania agresywne.[4] Zagadnienie niedostosowania społecznego dotyczy destrukcyjnego sposobu łamania norm społecznych, prawnych. Trudności wychowawcze mają miejsce wtedy, gdy łamanie norm obyczajowych, społecznych jest częste, powtarzające się w czasie, lecz nie ma aż tak destrukcyjnego oddźwięku jak poprzednie pojęcia.
Trudności wychowawcze mogą odnosić się do kontaktów dziecka z dorosłymi, gdzie przejawiają się nieposłuszeństwem, ignorowaniem poleceń i wymagań, agresywnym stosunkiem do nich. W kontaktach z rówieśnikami niepożądane zachowania to dokuczanie, przezywanie, popadanie w konflikty, agresja fizyczna, nieumiejętność dostosowania się we wspólnej zabawie i pracy. Stosunek do obowiązków i zadań szkolnych przejawia się, np. nieodrabianiem prac domowych, niewywiązywaniem się z ustaleń, opuszczanie zajęć. Ponadto trudności wychowawcze mogą przejawiać się w zachowaniach, które są efektem niewłaściwej percepcji siebie samego, np. wycofanie, bierność, agresja.[5]
 

Przyczyny zachowań trudnych
Przyczyny zachowań trudnych można podzielić na wewnętrzne, które tkwią w dziecku (np. biopsychiczne, źle ukierunkowana aktywność własna dziecka) i zewnętrzne tkwiące w środowisku domowym i szkolnym (błędy w procesie wychowania).
Rodzina jest grupą społeczną, która odgrywa istotną rolę w życiu człowieka. Od jakości i ilości przekazanych uczuć, wartości, doświadczeń zależy los dziecka. W procesie wychowania niejednemu rodzicowi sporadycznie zdarzają się błędy, lecz niepokojący staje się większy stopień ich nasilenia, zaniedbania, brak opieki, niezaspokajanie potrzeb fizycznych i psychicznych dziecka.
T.Maciejewska wyróżnia style wychowania, które mogą mieć negatywny wpływ na dziecko. Rodzice wychowujący autokratyczne kierują się własnymi ambicjami stawiając dziecku zbyt wysokie wymagania, nieadekwatne do ich możliwości, potrzeb. Bardzo często jedynym środkiem egzekwującym są kary. Dziecko, które nie może sprostać wygórowanym wymaganiom, zaczyna szukać sposobów uniknięcia niekorzystnych dla siebie warunków. Zaczyna pojawiać się bunt w postaci reakcji agresywnych, nieposłuszeństwa, kłamstwo, a nawet ucieczki z domu, bądź zaburzenia nerwicowe.
Styl nadmiernie chroniący przejawia się w zbytniej troskliwości rodziców, wyręczaniu dziecka we wszystkim, zwalnianiu go z wysiłku, podejmowaniu za dziecko decyzji bojąc się, że te nie jest w stanie poradzić sobie z nimi. Ponadto tacy rodzice często izolują swoją pociechę od rówieśników w obawie przed złym wpływem otoczenia. Zazwyczaj postawa chroniąca występuje w stosunku do dzieci pierworodnych, chorowitych i słabych we wczesnym dzieciństwie. Dzieci wychowywane w ten sposób stają się mało samodzielne, bierne, lękliwe i zamknięte na nowe wyzwania. W związku z tym zadania, z którymi spotykają się w szkole stają się niewykonalne i są przyczyną niepowodzeń. Te z kolei mogą doprowadzić do utraty wiary we własne możliwości i nabywanie kompleksów. Z drugiej zaś strony, z takiego stylu rodzicielskiego może wykształcić się w dziecku postawa egoistyczna, gdzie dziecko oczekuje takiego samego zainteresowania ze strony nauczycieli i rówieśników, jakie ma w domu. Oczywiście oczekiwania te na ogół nie są realizowane, więc dziecko nabiera negatywnego stosunku do nauczycieli i rówieśników.
W stylu wychowawczym określanym jako liberalny dziecku wszystko wolno, jest ono zdane niejako na siebie, niemalże pozbawione opieki, wskazówek i wsparcia rodziców. Postawa ta wiąże się z niekonsekwencją wychowawczą rodziców, gdyż nagle zaczynają stosować kary i ograniczenia, gdy przypomną o swoich obowiązkach i próbują je nadrobić.[6]
Przyczyny trudności wychowawczych mogą również tkwić w środowisku szkolnym. Możemy do nich zaliczyć: przyczyny organizacyjne, psychologiczno-społeczne i pedagogiczne. Wśród przyczyn organizacyjnych wymienia się m.in.: przeładowane programy nauczania przy zmniejszonej ilości godzin, podręczniki nieuwzględniające sposobu myślenia i uzdolnień uczniów, niewystarczające zwrócenie uwagi na potrzeby psychofizyczne dzieci i młodzieży, zbyt liczne klasy i szkoły, niewielki wybór zajęć pozalekcyjnych. Do przyczyn psychologiczno-społecznych możemy zaliczyć: nieznajomość ucznia przez nauczyciela, zbyt małe oczekiwania wobec ucznia oraz jego niska pozycja społeczna w klasie. [7] Bez poznania ucznia, jego sytuacji rodzinnej, zdrowotnej nauczyciel nie jest w stanie zrozumieć i właściwie odnieść się do zachowań i reakcji dziecka. Przekonanie nauczyciela o dużych możliwościach intelektualnych uczniów przyczynia się do podniesienia ogólnego poziomu osiągnięć szkolnych, natomiast jego zaniżone oczekiwanie utrudnia ich rozwój w tym samym zakresie. Uczniowie tacy zaczynają niechętnie odnosić się do szkoły i nauczycieli. Zaniedbują szkolne obowiązki, lekceważą polecenia i wymagania, agresywnie odnoszą się do nauczyciela, starając się w ten sposób zwrócić na siebie uwagę i zdobyć uznanie. Uczeń o niskiej pozycji społecznej w klasie jest mało popularny, nie cieszy się uznaniem i przychylnością wśród rówieśników. Taki uczeń pozbawiony jest poczucia akceptacji, przynależności do klasy, przeżywa odtrącenie. Im bardziej dziecko jest wyizolowane i nie znajduje oparcia w innych grupach lub w środowisku dorosłych, tym częściej dochodzi do powstania trudności wychowawczych pod wpływem grupy. Dziecko bowiem, szukając oparcia za wszelką cenę, jest gotowe przyłączyć się do każdej grupy, niezależnie od tego, jaka ona jest. Mogą to być nawet grupy z marginesu społecznego.
Przyczyny pedagogiczne polegają na niewielkiej uwadze skierowanej na motywowanie uczniów do nauki, nieliczeniu się z potrzebami, motywami, uzdolnieniami i możliwościami ucznia. Dzieci są często przymuszane do nauki za pomocą sankcji, gróźb, nakazów i poleceń. Karzący stosunek nauczyciela wobec ucznia prędzej czy później zniechęca do nauki. Taka postawa nie sprzyja wyzwalaniu aktywności i samodzielności u uczniów. Powoduje to znudzenie na lekcji i stwarza napiętą atmosferę w klasie, a uczniowie bronią się przed tym poprzez niewłaściwe zachowanie. Inne błędy wychowawcze to: niesprawiedliwe traktowanie uczniów, nadmierna troska o karność, nieliczenie się z ich godnością osobistą, nierespektowanie indywidualności i upodobań, brak zainteresowania sprawami osobistymi uczniów, niedotrzymywanie słowa, koncentrowanie się na ich ujemnych cechach, manifestowanie swej wyższości, złego humoru itp. Przyczynami wtórnymi trudności wychowawczych tkwiącymi w środowisku szkolnym są: narastające niepowodzenia uczniów w nauce, nadmierne przeciążenie pracami domowymi i drugoroczność. Niepowodzenia w nauce często pociągają za sobą wagary i ucieczki z domu oraz zaostrzają sytuację konfliktową ucznia zarówno w szkole, jak i w domu.[8]